Слава – пола земи си уште, пола ништо не касна

Мафтајте се тука, не ги пипајте телескопите

Жените пионери во астрономијата многу доцна го добиваат заслуженото признание. Иако работеле исто како и нивните машки колеги, не биле платени исто, не смееле да ги пипаат телескопите, а и долго време им требало да се изборат и за една основна потреба на работа – женски тоалет. Откако се избориле за женски тоалет, нешто малку го привикнале општеството да не се чуди дека жени работат како астрономи, откако колегите се помириле со тоа дека ќе мора да гледаат и жени на работа да паметуваат, три жени, Хенриета Свон Левит, Сесилија Пејн-Гапошкин и Вера Рубин го смениле начинот на кој го разбираме космосот.

Aмериканката Хенриета Свон Левит (1868-1921) започнала да работи во Опсерваторијата на колеџот Харвард во 1895 година. Таа наплаќала 30 центи за часови и била речиси глува од својата 17-та година. Но, нејзините откритија ни го дадоа клучот за разбирање на мерењата на универзумот и сè уште се користат денес за мерење на ширењето на космосот. Левит била дел од извонредна група жени познати како „компјутери на Харвард“. Астрономот Едвард Чарлс Пикеринг им наредил да ги обработат и класифицираат огромните количини на слики од универзумот потребни за неговите студии. Жените тогаш наплатувале многу помалку. Затоа, Пикеринг успеал да ангажира неколку жени да работат. Тие тогаш се сметале за совесни и внимателни – идеални за монотона, повторувачка работа како што била анализа на податоци.

Бидејќи биле жени, ниту една од нив немала право да управува со телескопите, што во голема мера ја ограничувало нивната работа. И колегите ги понижувале и ги викале „харемот на Пикеринг“. Левит имал задача да работи со променливи ѕвезди наречени Цефеиди, чија светлина се менува со текот на времето. Во 1908 година, и покрај ограничувањата наметнати на нејзината работа, таа забележала еден детал на кој другите научници не обрнале многу внимание: ѕвездите трепкале со редовен ритам и, колку е подолг периодот, толку е поголема нивната внатрешна сјајност. Овој модел денес е познат како „Левитовиот закон“. Според неа, ѕвездата на која ѝ треба подолго време да трепка е суштински посветла од онаа што брзо трепери. Откритието можело да помине онака незабележано, но, Левит го применила ова знаење на сликите од Малиот Магеланов Облак, џуџеста галаксија блиску до Млечниот Пат. Левит заклучила дека едноставно со мерење на брзината на пулсирање (која може да варира од денови до недели) и гледајќи ја нејзината светлина од Земјата, астрономот може да го пресмета растојанието до набљудуваниот објект.

Откритието било толку револуционерно што ја трансформирало дводимензионалната слика што ја имавме од Универзумот во 3D слика. Нејзиното откритие, можеби затоа што за тоа време била напредна или едноставно затоа што била дело на жена, била стуткана во некоја фиока и заборавена.  После 10 години астрономот Едвин Хабл го применил откритието на Левит од 1920 година за да заклучи дека деловите на светлината на небото се цели галаксии, многу пооддалечени од нашата. Така, Левит нé научи дека универзумот е многу поголем отколку што замислувавме. Сесилија Пејн-Гапошкин: материјата што создава ѕвезди

Сесилија Пејн (подоцна Пејн-Гапошкин, 1900-1979) била единствената жена na нејзиниот час по физика на Универзитетот во Кембриџ. Таа морала да седи во првиот ред и да трпи секојдневно понижување од колегите. Еден од нејзините учители бил таткото на нуклеарната физика, Ернест Радерфорд. Тој ќе се загледал во неа и ќе ја започнел лекцијата: „Дамo и господа…“ „Сите мажи редовно ја поздравуваа оваа сцена со хистерично смеење, громогласен аплауз и удирање со нозете… секој час, сакав да потонам во земјата. До денес, инстинктивно го заземам најдлабокото можно место во предавална“, пишала Пејн-Гапошкин во својата автобиографија. Презирот на колегите не ја обесхрабрил. Но, Пејн сфатила дека, како жена, ќе има повеќе можност да работи во астрономијата во САД отколку во нејзината родна Велика Британија. Всушност, иако ги завршила студиите на Кембриџ, никогаш не успеала да ја добие својата диплома. Универзитетот ќе им дозволи на жените да дипломираат дури во 1948 година.

Во 1923 година, Пејн-Гапошкин добила грант за истражување за да влезе во опсерваторијата на колеџот Харвард во Соединетите држави. Таму, таа работела заедно со женските „компјутери од Харвард“, како и Хенриета Свон Левит. Користејќи ги најновите знаења за квантната физика, таа ја елаборирала идејата дека ѕвездите се составени првенствено од водород и хелиум. Во тоа време, тоа била револуционерна идеја. Пејн-Гапошкин дошла до овој заклучок откако прецизно ги поврзала различните типови спектри на ѕвезди со нивните реални температури, применувајќи ја теоријата на јонизација развиена од индискиот астрофизичар Мегнад Саха. Таа забележала голема варијација во линиите на апсорпција на ѕвездите и покажала дека оваа варијација се должи на различни нивоа на јонизација на различни температури, а не на различни количини на елементи. Дотогаш, науката не билa во можност да заклучи од што се направени ѕвездите. Се верувало дека нивните состојки се слични на оние на планетата Земја. Но, Пејн-Гапошкин тврдела дека ѕвездите се многу поедноставни отколку што претходно се мислело и ги вклучила овие наоди во нејзината докторска теза.

Во 1925 година, еден од најпознатите астрономи во тоа време, Хенри Норис Расел, ја советувал Пејн-Гапошкин да ја отстрани оваа идеја од тезата, бидејќи таа се спротивставува на доминантната струја на мислата на тогашните машки научници. Но, неколку години подоцна Расел дошол до истиот заклучок како Пејн, користејќи други методи. Овојпат иако било спротивно од мислењето, тој решил да си го препише откритието, ја присвоил работата на Пејн и ја земал заслугата за откритието.

Пејн-Гапошкин била првата жена доктор и физичар на колеџот Редклиф, како што тогаш се нарекувал женскиот оддел на Харвард. И години подоцна, таа стана првата жена на чело на Одделот за астрономија на Универзитетот Харвард.

Вера Рубин: Пионер на темната материја. Како млада девојка, Вера Рубин (1928-2016) го изградила својот прв телескоп со картонска цевка што ја добила во продавница за линолеум и мали леќи што ги купила во продавница за наука. Години подоцна, таа била првата жена овластена да управува со опсерваторијата Паломар во Калифорнија (САД). Таму таа дошла до откритие чии мистерии и денес се дешифрираат: темната материја. Во моментов, опсерваторијата со најмоќната леќа некогаш направена за телескоп се гради во северниот дел на Чиле и го носи нејзиното име. Нејзиното семејство ја поддржувало, како талентот, така и страста за науката. Но, кога Рубин му кажала на својот професор по физика во институтот, каде што таа била практично единствената жена, дека планира да оди на универзитет, тој и препорачал да избегнува научни кариери. За среќа, Рубин не обрнала внимание и дипломирала на колеџот Васар во САД во 1948 година. Докторирала шест години подоцна додека се грижела за своите мали деца. Таа често морала да посетува вечерни часови додека нејзините родители се грижеле за децата, а нејзиниот сопруг, кој исто така бил научник, ја чекал во автомобилот.

Вера Рубин речиси во текот на целата своја кариера морала да се соочи со сексистичките предрасуди на оние кои сметале дека животот на мајка на четири деца е некомпатибилен со науката, но таа секогаш била борбена. Кога таа конечно добила пристап до опсерваторијата Паломар, немало женски тоалет. Рубин решила да ја потврди својата позиција и залепила лист хартија на вратата од машка кабина – „Женски тоалет“. Во текот на животот таа се борела за вклучување на жените во научните комисии и конференции. Рубин била фасцинирана од спиралните галаксии и сакала да проучува како тие ротираат. Во тоа време, се сметало дека ротацијата треба да се забави со растојанието до центарот на галаксијата, на ист начин како што планетите орбитираат побавно колку што се подалеку од Сонцето. Во едно од нејзините први студии, таа ја довела во прашање оваа идеја, и иако нејзиниот став бил проследен со скептицизам, се покажало дека таа била во право. Подоцна, во 1970-тите, Рубин открила нешто изненадувачко. Галаксиите што таа ги набљудувала се ротирале толку брзо што било логично да се разделат ако единственото нешто одговорно за нивно одржување заедно е гравитацијата на ѕвездите. Но, бидејќи галаксиите не се распаѓале, знаела дека има нешто поголемо, но целосно невидливо, кое ја врши таа сила: темната материја. Денес, по 50 години, знаеме дека темната материја сочинува околу 84% од универзумот. Сè уште се обидуваме да разбереме за што се работи.

­­­­­­